Ôi Hot !!!

1. Giới thiệu

Sáo là một loại nhạc cụ thổi hơi đã có từ thời cổ đại. Ở Việt Nam sáo được sử dụng từ thời xa xưa và ngày càng phổ biến với nhiều thể loại khác nhau như sáo ngang, sáo dọc, tiêu, sáo mông (hay còn gọi là sáo mèo)… và đó cũng là một trong những loại nhạc cụ truyền thống của nhiều dân tộc ở Việt Nam. Cũng là cây sáo nhưng với mỗi dân tộc có thể có những loại sáo có thiết kế, âm sắc, hình dạng khác nhau. Ở đây tôi muốn giới thiệu một cây sáo dọc của dân tộc Dao, theo tên gọi của người dân tộc Dao là “lào đồng toan”, tức là “sáo trúc”.

Sáo dọc

Trong dàn nhạc đám cưới người Dao gồm: trống, chũm chọe và kèn. Xuất phát từ cái kèn, với hệ thống lỗ bấm và âm thanh tương tự như kèn, người Dao đã sáng tạo ra cây sáo “lào đồng toan” từ bao giờ không hay.

So với cây sáo dọc Việt (Kinh) thì sáo “lào đồng toan” có thêm một lỗ bấm ngay bên dưới lỗ bấm đầu tiên tính từ bên đầu lỗ thổi. Cũng giống như sáo dọc Việt, sáo “lào đồng toan” có lỗ thổi không phải được khoét ngang thân cây sáo như sáo ngang mà được thiết kế ở phần đầu. Loại sáo này sử dụng đầu ngậm để thổi nên dễ điều khiển luồng hơi vào thân sáo để phát ra tiếng hơn sáo ngang, thậm chí có thể thổi bằng mũi, đặc biệt cây loại sáo này và rất ít tốn hơi nên rất dễ truyền hơi (tức là lúc hít vào vẫn có hơi để thổi vào sáo). Tuy nhiên độ vang của âm thanh loại sáo này lại hạn chế hơn sáo ngang.

2. Cách làm

Để làm được cây sáo “lào đồng toan” cần chuẩn bị đầu tiên là nguyên liệu. Về nguyên liệu cũng như các loại sáo khác đều được từ trúc, nứa hoặc gỗ, ngoài ra còn có thể làm từ nhựa, kim loại (nhôm, inox), … Mỗi loại vật liệu cho ra một âm sắc đặc trưng khác nhau. Chất lượng vật liệu ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng âm thanh mà cây sáo phát ra. Nhưng vật liệu được sử dụng phổ biến nhất là cây trúc và cây nứa, thường là cây trưởng thành hoặc tốt hơn là loại đã già, nhiều năm tuổi (nhưng không quá già), âm chắc, đanh, không sâu bệnh hay mối mọt. Sáo làm từ nhựa hoặc kim loại thường chế biến công nghiệp nên độ chuẩn xác của nốt cao, ít bị sai lệch. Sáo trúc, nứa hoặc gỗ thường chế tạo thủ công nên độ chuẩn xác đòi hỏi rất nhiều ở vật liệu và tay nghề của người chế tạo. Tuy nhiên, các loại sáo này lại cho ra âm sắc hay hơn.

Cụ thể để làm được một cây sáo “lào đồng toan” tông đô trung (C5) với nguyên liệu ống nứa theo cách thủ công ta làm như sau:

Bước 1: Chuẩn bị.

Ống nứa đường kính trong khoảng 1,35cm

Bút chì, thước kẻ

Cưa, dao nhọn (hoặc dùi), giấy giáp.

Nút chặn (gỗ, nhựa hoặc xốp cứng)

Bước 2: Cắt ống nứa.

Dùng cưa để cưa một đoạn ống nứa có chiều dài khoảng 40cm (cũng có thể dài hơn tùy sáo trầm hay sáo cao).

Bước 3: Khoét lỗ tạo âm.

Khoét một lỗ tròn, elip hoặc vuông đều được, dạng xiên vào trong phía đầu ống nứa để khi thổi hơi dễ thoát ra để tạo âm thanh, khoét tại vị trí cách đầu ống nứa từ 2cm – 3cm.

Bước 4: Làm nút chặn.

Lấy dao cắt miếng xốp cứng, nhựa hoặc gỗ,.. sao cho tròn tròn để vừa với lòng ống sáo ,dài từ 1,5cm – 2,5cm sao cho khi nhét vào vừa chặm tới lỗ tạo âm.

Chẻ dọc nút chặn khoảng 1 đến 1,5mm để tạo khe hở để thông với lòng sáo và lỗ tạo âm.

Nhét nút chặn vào ống sáo sao cho bên bị chẻ dọc thẳng với lỗ tạo âm. Bây giờ ta thổi thử được xem âm thanh đã được chưa, chưa được thì chỉnh lại đến khi âm thanh trong nhất, không bị xì là được.

Bước 5: Khoét lỗ định âm.

Dùng thước kẻ đo vị trí lỗ định âm, cách lỗ tạo âm khoảng 31cm. Lấy dao nhọn khoét lỗ định âm, khoét một lỗ tròn hoặc hình bầu dục đường kính khoảng 0,8cm có thể khoét cùng bên với lỗ tạo âm hoặc bên phía trên lỗ tạo âm đều được.

Bước 6: Khoét các lỗ bấm.

Dùng thước kẻ đo vị trí các lỗ bấm rồi dùng bút chì đánh dấu lại. 6 lỗ bấm nằm phía trên lỗ tạo âm, có khoảng cách như sau: lỗ bấm đầu tiên (tính từ đuôi sáo, tức là nốt rê) cách lỗ định âm khoảng 3,9cm, lỗ thứ 2 (nốt mi) cách lỗ thứ nhất (nốt rê) khoảng 2,9cm, lỗ thứ 3 (nốt fa) cách lỗ thứ 2 khoảng 1,5 cm, lỗ thứ tư (nốt son) cách lỗ thứ 3 khoảng 2,7cm, lỗ thứ 5 (nốt la) cách lỗ thứ 4 khoảng 2,4cm, lỗ thứ 6 (nốt si) cách lỗ thứ 5 khoảng 2,1cm. Lệch khoảng 0,6cm về bên đầu sáo so với vị trí phía dưới của lỗ thứ 6 (nốt si) là vị trí của lỗ bấm thứ 7 (rê cao).

Khi đo và đánh dấu xong vị trí các lỗ bấm ta dùng dao nhọn khoét theo các vị trí đã đánh dấu để được các lỗ bấm dạng hình tròn hoặc hình bầu dục. Tuy nhiên không phải cứ theo các vết đã đánh dấu khoét là chuẩn được, mà trong quá trình khoét ta phải vừa khoét vừa thổi thử nếu âm thấp quá thì khoét dịch lên phía đầu sáo tí, để được chuẩn hơn thì cần phải dùng đến phần mềm hoặc máy đo tuner để vừa khoét vừa đo.

Bước 7: Sửa lại các lỗ khoét.

Sau khi khoét xong ta dùng giấy giáp cuộn thật nhỏ đề cho vào các lỗ đã khoét để cho các lỗ được tròn, mịn và đẹp hơn.

Như vậy để làm được một cây sáo “lào đồng toan” bình thường không quá khó, chỉ cần có đôi tay khóe léo một chút là có thể làm được. Tuy nhiên để làm được một cây sáo chuẩn, âm sắc hay thì đòi hỏi người làm phải qua một quá trình luyện tập kết hợp lòng đam mê và sự hiểu biết, sự khéo léo và tỉ mỉ và biết cảm nhận tần số âm thanh tiếng sáo trong quá trình làm cây sáo.

3. Cách thổi

Cách cầm sáo:
Tay trái bấm 4 lỗ đầu, cụ thể là: ngón trỏ, ngón giữa và ngón áp út bấm 3 lỗ trên, ngón cái bấm lỗ bên dưới; tương tự ngón trỏ, ngón giữa và ngón áp út của bên tay phải bấm ba lỗ cuối, ngón út của hai tay bấm vào thân sáo cùng với hai ngón cái tạo thành điểm tựa giữ cho sáo vững chắc.

Cách thổi:

Đặt sáo dọc với cơ thể một góc 45⁰, lấy môi ngậm đầu lỗ thổi thổi nhẹ để phát ra âm thanh.

Các kỹ thuật:

Cũng như các loại sáo khác, cây sáo “lào đồng toan” cũng có một số kỹ thuật cơ bản sau:

Truyền hơi: Đây là kỹ thuật quan trọng nhất không thể không áp dụng trong việc thổi điệu nhạc đám cưới người Dao. Truyền hơi tức là khi ta dùng mũi hít vào vẫn có hơi để truyền vào sáo không làm cho tiếng sáo bị gián đoạn.

Lấy hơi: Đây là kỹ thuật đầu tiên, rất quan trọng. Biết cách lấy hơi thì hơi khoẻ, thổi được dài, thổi sáo không mệt. Cách lấy hơi này được gọi là lấy hơi bụng.

Vuốt hơi: Là thổi hơi làm cho âm thanh nào đó cao dần lên hay thấp dần xuống, đưa ngón tay lần lượt mở từ một nốt thấp lên cao hoặc từ cao xuống thấp sẽ tạo cho người nghe một âm thanh mềm mại, lả lướt.

Láy: Còn gọi là luyến hơi tức là thổi một hơi liền trong khi ngón tay bấm nhiều lỗ, có tác dụng làm cho nét nhạc mềm mại, nối liền nhau, không bị ngắt quãng. Láy tức là thổi phớt qua thật nhanh một âm phụ.

Láy rền: Láy rền là cách sử dụng ngón tay đập trên lỗ sáo nhiều lần và thật nhanh.

Rung hơi: Có nghĩa là thổi hơi từ trong cuống họng đưa ra từ mạnh đến nhẹ và từ nhẹ đến mạnh, liên tục để cho âm thanh nghe như gợn sóng và thoang thoảng.

Ðánh lưỡi: Tức là dùng đầu lưỡi đóng mở để luồng hơi bị đứt đoạn khi ta dùng đầu lưỡi đánh thật nhẹ vào khe hở giữa hai môi (không nên dùng sức của toàn lưỡi).

4. Ý nghĩa

Mặc dù không thể thay thế được chiếc kèn trong dàn nhạc đám cưới của người dân tộc dao. Thế nhưng với âm thanh trong veo, réo rắt, có thể cất lên giai điệu nhạc đám cưới như chiếc kèn của người Dao, cảm giác thân thiện, gần gũi, vui vẻ và hạnh phúc thì cây sáo “lào đồng toan” vẫn được rất nhiều người yêu thích, có thể thổi bất cứ nơi đâu, đi biểu diễn, bên ngoài đồng, trong rừng, hay ở nhà,..chỉ cần cất sáo lên là đủ hấp dẫn người nghe. Âm thanh tiếng sáo, một khi đã vẳng lên là con người ta lạị gợi dậy thời thơ ấu, khiến ta nhớ nhà, nhớ người thân yêu, nhớ bờ tre đầu ngõ, nhớ những kỉ niệm mến thương. Dẫu không phải do sự biểu diễn của bàn tay những người nghệ sĩ lành nghề, tiếng sáo của những buổi trưa hè vẳng lên từ khoảng đồng lộng gió vẫn véo von gợi buồn man mác mơ hồ. Tiếng sáo khởi lên từ đâu không ai biết. Người nào thổi ta cũng không hay. Có thể là một chàng nông dân, dưới bóng mát gốc cây hay một chú mục đồng trên lưng trâu, tiếng sáo làm ta gắn bó với quê hương.

Viết bởi: Sơn Hải

Giới thiệu về sáo

Sáo dọc

Sáo là nhạc cụ thổi hơi có từ thời cổ đại, rất nhiều nước trên thế giới sử dụng sáo với nhiều hình dáng và cấu tạo khác nhau.
Ở Việt Nam sáo cũng được sử dụng từ thời xa xưa và ngày càng phổ biến với nhiều thể loại khác nhau như sáo ngang, sáo dọc, động tiêu, sáo mông (hay sáo mèo),…và đó là một trong những nhạc cụ truyền thống của nhiều dân tộc Việt Nam. Trong số đó, Ở Việt Nam, phổ biến nhất là loại sáo ngang 6 lỗ bấm, 1 lỗ thổi và một lỗ định âm. Một loại sáo có âm thanh trong veo, réo rắt như sáo ngang đó chính là sáo dọc, loại sáo này ít được sử dụng phổ biến như sáo ngang nên nhiều người có thể chưa biết đến.

Tập thở, lấy hơi và đặt môi trong việc luyện tập sáo trúc

Hướng dẫn sử dụng phần TUNER_E306 trong việc làm tiêu sáo

TUNER_E307 - Phần mềm đo Tuner âm thanh sáo trúc

Sáo dọc dân tộc Dao

Tông các loại sáo

Sáo dọc

Chuyên mục:

LIÊN KẾT BẠN BÈ

THỐNG KÊ:

LIÊN HỆ:

Ngôn ngữ

BẢN QUYỀN: